در اوایل شهریور ۱۳۲۰متفقین در ظاهر به بهانه حضور جاسوسان آلمانی ، به ایران حمله کردند .در اصل هدف اصلی آنها حفظ منافع استراتژیک ونفتی انگلستان در منطقه وپیشگیری از تصرف آلمان ودر اختیار داشتن راههای کمک رسانی به اتحاد شوروی بود.با عبور متفقین از مرز وپیشروی به مرکز، رضا شاه ودولتش دچار سر در گمی وآشفتگی شدند ، کشور در اشغال بیگانگان قرار گرفته . و ارتش تو خالی رضا شاه فروپاشیده ،و۵۰۰۰۰ نفر نیروی آن گرسنه در خیابانها سرازیر شده اند ، کمبود شدید بنزین وغله ، بمباران پراکنده شهرها توسط متفقین ، مردم رادر وحشت واضطرابی عجیب فرو برده بود. تعدادی از رجال سیاسی ،چاره را در تغییر دولت وسپردن امور به کاردانی خبره وسیاست ورزی توانا دیدند ،شاید بتواند باسرپنجه تدبیر ومذاکره حداقل از آلام مردم بکاهد .چند تن از وزیران ، محمد علی فروغی (ذکاء الملک) راپیشنهاد دادند . اوکه از دانش وفضیلت بهره ای در خور داشت واز امور جهانی آگاه بود . سابقه دو بار نمایندگی مجلس و وزارت دادگستری ،امور خارجه ،جنگ،فواید عامه ،ودو بار نخست وزیری رضا شاه را داشت ،به نخست وزیری منصوب شد.او توانست با حس وطن دوستی وتعهد اجتماعیش تمامیت ارضی ایران وحاکمیت کشور راحفظ کند و از طریق مذاکره واقدامات دیپلماتیک ، زمینه خروج نیروهای متفقین پس از جنگ فراهم آورد.
در بهمن سال۱۳۲۴ درحالیکه نیروهای شوروی شمال کشور را در تصرف خود داشتند . وبه بهانه های مختلف از تخلیه ایران علیرغم توافق انجام شده .استنکاف می ورزیدند ، و با حمایت از پیشه وری در آذربایجان وقاضی محمد در کردستان ، اندیشه تجزیه ایران را در سر می پروراندن ، احمد قوام (قوام السلطنه) با رای اعتماد مجلس ، سکان کشتی سیاست آشفته ایران را در دست گرفت ، او نیز اولین اقدام عملی سیاست خود را حفظ تمامیت ارضی وحاکمیت کشور دانست .دراین راستا درخواست ملاقات ومذاکره را به نمایندگان کشور شوروی اعلام کرد . که پس از اعلام موافقت آنان ، بلافاصله سحر گاه روز پس از معرفی اعضای کابینه ،عازم مسکو گردید .استقبال بسیار گرم ومحترمانه از ایشان وهیئت همراه بعمل آوردند .پس از مذاکرات مکرر با نمایندگان کشور شوروی وخود استالین ، در مدت ۱۶ روز اقامت در مسکو ، بدون اخذ نتیجه محسوسی به وطن بازگشتند .روسها امتیاز نفت شمال وخود مختاری آذربایجان وکردستان را میخواستند .قوام اعطای امتیاز نفت شمال را خارج از اختیارات خود می دانست .چون مصدق قبلا موادی را به تصویب رسانده که فقط با تصویب مجلس عقد اینگونه قراردادها ممکن است .لذا قوام نه تنها خود مختاری وتجزیه را نپذیرفت ، بلکه تصویب قرارداد نفت شمال را نیز منوط کرده بود به انتخابات آزاد ، وانتخابات آزاد هم منوط به خروج نیروی شوروی از ایران می دانست ، سرانجام دور با مقاومت وپیگیری قوام ، واصرار بر اجرای پیمان ، تخلیه ایران پس از جنگ ، موفق به برگزاری دور بعدی مذاکرات در تهران شد .وقراردادی منعقد گردید که شوروی نیروهای نظامی خود را ازکشور خارج نماید و پس از برگزاری انتخابات ،قوام لایحه قراداد نقت شمال را مبنی بر تاسیس یک شرکت نفت مختلط با ۵۱ درصد سهام شوروی و۴۹ درصد سهام ایران بمدت ۵۰ سال تقدیم مجلس نماید .نیرو های نظامی ایران وارد آذربایجان شدند وآذربایجان وکردستان را آزاد کردند انتخابات برگزار گردید ،مجلس جدید به قوام رای اعتماد نداد ، در نتیجه هیچ قرارداد نفتی به نفع شوروی به تصویب نرسید.
در سال ۱۳۳۰هم دکتر محمد مصدق ،که دکترای حقوق خودرا درسال۱۲۹۲در سویس گرفته بود ،و پست ها ومشاغل مختلف سیاسی ونمایندگی مردم در مجلس در ادوار مختلف را در پیشینه سیاسی خود داشت ،وبخاطر میهن پرستی وپاکدستی از حمایت گسترده مردم برخوردار بود به نخست وزیری رسید .او نیز در راستای حفظ استقلال وحاکمیت وتمامیت ارضی ایران ،لایحه ملی شدن نفت را در مجلس تصویب کرد .با استفاده از مذاکره وراه حل های قانونی وبا ترکیه برتوانایی های سیاسی وحقوقی توانست رای دادگاه بین المللی لاهه را بنفع ایران بگیرد ..
(چرچیل نخست وزیر وقت انگلستان در روز۹خرداد ۱۳۳۱ گفت که ما اینک در برابر دو مخالف (مبارز) قرار داریم: مصدق و مائو. هر دو نسبت به کارهایی که می کنند تعصب دارند و همین تعصب به لجبازی و یکدنگی آنان منجر شده و به « مذاکره» فرصت نمی دهد. مائو برای حمله به نیروهای غرب در کره بیش از یک میلیون داوطلب به مرز فرستاده و مصدق به هلند رفته است تا با نطق و مصاحبه حملات تازه ای به ما کند. زیان عمومی این مبارزه لفظی کمتر از حمله سیل آسای قریب الوقوع داوطلبان مائو نیست .)
هرسه نخست وزیر ، در شرایط حاد تاریخی که ایران فاقد توانایی نظامی واقتصادی بود ،توانستن با اتکاء به سیاست ورزی وتدبیروتجربه وبه حق بودن مطالباتشان ، برحریفان قدرتمند خود فائق آیند . به قول فردوسی:
یکی مرد جنگی به از صد هزار سیاهی لشگر نیاید بکار
منابع:
۱-بحران دموکراسی در ایران ، دکتر فخرالدین عظیمی
۲-خاطرات سیاسی قوام السلطنه ،دکتر غلامحسین میرزا صالح
۳- در تیر رس حادثه حمید شوکت
۴-تاریخ ایران وجهان
۵-سایت تاریخ ایرانی
استاد عباس کاظمی – محقق و پژوهشگر و دانشجوی دکتری علوم سیاسی
