پوپولیسم جریانی است که گرچه به دوران پیشامدرن تعلق دارد، اما جوامع مدرن هم نتوانستند خودشان را از این پدیده رها کنند؛ به‌خصوص در عرصه سیاست. آن‌چه به‌طور عام از پوپولیسم استنباط می‌شود، شکل‌گیری جریان سیاسی- اجتماعی است که با تظاهر به انقلابی‌گری و ابراز تمایل به ایجاد تغییرات سریع و فراگیر سعی می‌کند حمایت گسترده طبقات متوسط و پایین جامعه را در مواقع بحرانی به دست آورد و اساسا بر هیجان‌ها، خواسته‌های مبهم و توقعات فزاینده‌ای که در جامعه شکل گرفته، متکی می‌شود و صورت‌های مختلفی مثل انباشته کردن یا تجمیع خواسته‌های مشترک این گروه‌ها و طبقات را به دنبال دارد

در جامعه شناسی دو واژه کلیدی وجود دارد: یکم، عوام گرایی یا همان پوپولیسم Populisme

دوم، عوام فریبی یا همان دماگوژی که اغلب در یکدیگر درآمیخته و معنای ارگانیک تولید می کنند. عوام گرایان یا پوپولیست ها، جایگاه خود را در نقطه مقابل نخبگان حاکم و رسمی و مدافع حقوق و نیازهای توده مردم تعریف می کنند. آنها وعده های کلی و مبهم می دهند، نهادها و ساختارهای موجود را زیر ضربه انتقاد می گیرند و ادعا می کنند که راه نجات مردم، تکیه بر اقدامات توده ای و حذف بوروکراسی و ساختارهای سنتی است. آنها همیشه یک دشمن بزرگ تعریف کرده اند، ساختارهای اداری را به چالش کشیده یا منحل کرده اند، اعتماد شهروندان به دمکراسی را به ناتوانی و نابودی کشانده اند و در نهایت به دروازه های فاشیسم رسیده اند.

دماگوگ، عوام فریب یا مردم فریب کسی است که با وعده های دروغ و شعارهای دروغین، لایه های بی اطلاع و کم فرهنگ و پایین جامعه یا افراد رمانتیک و احساساتی را شکار می کند. عوام فریبان اغلب همان پوپولیست ها هستند که توده مردم و عوام و احساسات غیرعقلانی شهروندان را نشانه می گیرند. پوپولیست به جای ارائه استدلال، به سراغ ایجاد هیجان می رود و با حملات تند سیاسی، سعی می کند مخاطبان خود را مفتون اقتدار پوشالی اش کند. عوام فریب ها در طول تاریخ همیشه دزدانی بوده اند که با چراغ آمده اند و در خیلی موارد به دیکتاتوری های سیاه و خونریز ختم می شوند.

تاریخچه «پوپولیسم» در امریکا

ریشه اولین جریانات پوپولیستی به دھه ١٨۴٠ در آمریکا برمی گردد. در این سال ھا با توجه به نفوذ کاتولیک ھای ایرلندی و مھاجران آلمانی، جریانات سیاسی بیگانه ھراسی در این کشور شکل گرفت. در واقع آمریکایی ھا عقیده داشتند این افراد شغل ھای آنھا را می دزدند و ھویت مذھبی و ھنری آنان را با خطر مواجه می سازند. این جریان اما سال ھا بعد به دلیل شکاف میان مخالفان و حامیان برده داری از میان رفت. در واقع جریان «پوپولیسم» در این دوره ،جوامع کشاورزی و حزب دموکرات را در مقابل جمھوری خواھان شھرنشین قرار داده بود.

تاریخچه«پوپولیسم» در اروپا

در دھه ١٨۶٠ میلادی در روسیه جریانی تحت عنوان «نارودنیک ها» که معادل روسی واژه «پوپولیسم » است شکل گرفت. این جریان معتقد بود تبلیغات سیاسی در میان قشرھای ضعیف و روستایی جامعه می تواند به بیداری توده ای بیانجامد و باعث آزادی از سلطه رژیم تزاری شود. در آن دوران سرمایه روسیه غالبا کشاورزی محور بود و روستائیان اکثریت جامع این کشور را تشکیل می دادند. به ھمین خاطر بود که اسم این جریان «نارودنیکها یا پوپولیسم» اسم گرفت (در زبان روسی «نارود » به معنی «مردم » است).

رواج پوپولیسم در شرق

در سراسر قاره شرق از حوالی قرن بیست و یکم بطور بی سابقه ای رھبران پوپولیسم قدرت گرفته اند. در واقع به نوعی شروع این جریان به بحران مالی ١٩٩٧ بر می گردد، بحرانی که موجی از نارضایتی مردم را به ھمراه داشت و موقعیت رھبران سیاسی را با چالش رو به رو ساخت. در این سال ھا در شرق مردم به نامزدھای مستقلی که شعار ریشه کنی فساد و ارائه برنامه ھای نو اقتصادی را سر می دادند رأی دادند. از رھبرانی که در این دوران بر مسند قدرت قرار گرفتند می توان شیناواترا در تایلند، جوزف استرادا در فیلیپین، رو موھیون در کره جنوبی، چن شوی بیان در تایوان و کویزومی در ژاپن اشاره کرد. در کشور های اسلامی ، جریاناتی مانند طالبان ، داعش ، بوکو حرام و الشباب و…. نیز پوپولیسم اسلامی می دهند و برخی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ رانیز براین مبنا تحلیل می کنند

انواع پوپولیسم

پوپولیسم کشاورزی

به جنبش ھای پوپولیستی اشاره دارد که به رھبری کشاورزان و متحدان آنھا، مانند اغلب اتحادیه ھای کارگری در دھه١٩٨٠ انجام شده است. این جنبش ھا در مخالف با سیاست ھایی که بھره برداری از کار کشاورزان و سایر کارگران به نفع صاحبان قدرت را قانونی می کرده است، شکل گرفته است.

دموکراسی پوپولیستی

این نوع به سعی ھای برای جلب حداکثری مردم و کنش فعالانه آنھا اشاره دارد. کنش ھای نظیر شرکت در رفراندوم ھای عمومی و انتخابات را می توان جزء این دسته شمرد.

پوپولیسم واکنشی

پوپولیسم واکنشی جناح راست افراطی را توصیف می کند و در واقع مترادف با «راست رادیکال» است. این سیاست ھا بیشتر به سیاست ھای ضدمھاجرتی و ملی گرایی افراطی مربوط است؛ کمپین دونالد ترامپ یک نمونه کامل برای این نوع پوپولیسم است. این نوع احزاب، امروزه در بسیاری از کشورھای اروپایی طرفداران زیادی دارد.

سوسیالیسم پوپولیست ِ

پوپولیسم چپ غالباً با مخالف با سرمایه داری و حمایت کمونیسم یا سوسیالیسم ھمراه بوده است. اما این برچسب معمولا به شورش ھای سوسیالیستی و انقلابی ھای آمریکای لاتین اشاره دارد.به نظرنئومارکسیست هایی مانند شانتال موف ، در کشورهایی که نهادهای دموکراسی و قانون گرایی در آنان نهادینه شده و دارای جامعه مدنی قوی هستند و بحران های اقتصادی و فرهنگی کمتری دارند پوپولیسم موجب رادیکال شدن دموکراسی می گردد اما در کشورهای در حال توسعه این موضوع صدق نمی کند . برخی مارکسیست های قدیمی بر اساس معیارهای ضد اشراف گرایی ،ضد لیبرالی و ضد امپریالیستی از پوپو لیست ها به دفاع برمی خیزند

ویژگی های پوپو لیسم

۱-خود را بدون نیاز به واسطه حزبی ،نماینده مردم می دانند

۲-به هیچ نهاد سیاسی یا قضایی و….پاسخ گو نیستند

۳-ماهیت رفتار آنان عامه پسندی، ساده انگاری، دوری از اخلاق ، نگاه روزمرگی به مسائل جامعه است

۴-بسیج ضدیت با نظام جهانی شدن

۵-بسیج توده ای برمبنای هویت های قومی ، مذهبی ، فرقه ای ، ملی و طبقاتی

۶- تکیه بر یک رهبر یا شخصیت کاریزما

۷-مخالفت با پارلمان ، قانون اساسی، ونظام های کنترلی و نظارتی

۸- نفی و رد دمکراسی ، عقلانیت ، رقابت ،تکثر گرایی ، و فعالیت احزاب

۹-باور به وجود دشمن و توطئه

۱۰-مخالف هرگونه تخصص و کار کارشناسی و………

بستر اجتماعی زایش پوپولیسم:

بطور کلی بحران های اجتماعی مانند : شکاف های عمیق اجتماعی و طبقاتی ، معاش مردم ، فقر ، محرومیت نسبی ،فقدان عدالت اجتماعی ،قوام نیافتگی جامعه مدنی ،عدم تعادل بین سه بخش جامعه اقتصادی،جامعه سیاسی، جامعه مدنی ، بطور کلی تر فقر اقتصادی و فقر فرهنگی و ساختارهای سیاسی غیر دموکراتیک بستراجتماعی مناسب شکل گیری پوپولیسم هستند

احزاب سیاسی و پوپولیسم

کوشش احزاب سیاسی ، در سازماندهی و تشکل یافتگی و آگاهی بخشی و قوام بخشی جامعه مدنی و امضاء یک قرارداد اجتماعی گسترده رفاهی با مردم وتدوین برنامه علمی و عملی در حمایت از همه اقشار بویژه اقشار پایینی برای برقراری دمکراسی ،عدالت اجتماعی ،توزیع مناسب بودجه ، و باز توزیع اقتصادی ،برابری فرصت ها وافزایش آگاهی ها و کنش گری در راستای ایجاد تغییردموکراتیک در ساختارهای سیاسی اقتدارگر می توانند از موانع زایش پوپولیسم باشند.

منابع : ۱- تاگارت ،پل ، پوپولیسم (۱۳۹۸) ترجمه حسن مرتضوی ، انتشارات آشتیان ۲-ورنر مولر،یان، پوپولیسم جیست (۱۳۹۶) ترجمه بابک واحدی ، نشر بید گل ۳-شانتال ، موف ، در دفاع از پوپولیسم چپ (۱۳۹۸) ترجمه حسین رحمتی نشر اختران ۴-موود ، کاس و کالت واسر ، ک، ر، مقدمه ای خیلی کوتاه بر پوپولیسم(۱۳۹۸) ترجمه احمد موثقی و حسن اعمایی ، نشر نگاه معاصر